🤷‍♂️ मुले व त्यांची एकाग्रता 🤷‍♂️

डॉ. चंद्रशेखर दाभाडकर
बालरोग तज्ञ, महाड
९०४९३२४ ३२१, dabhadkar@gmail.

                                        “डॉक्टर,  प्रदीपला दोन इंजेक्शन द्या तर ! खूपच चंचल आहे हो. घरी एक काम पूर्ण करेल तर शपथ. एका ठिकाणी बसला नाही तर अभ्यास काय घेणार आणि होमवर्क तरी काय करणार?” प्रदीपची आई तक्रार करत होती. प्रदीप वय वर्ष ५. माझ्यासमोर शांतपणे बसून त्याच्यावरच्या आरोपाचा पाढा शांतपणे ऐकत होता आणि मी न्यायाधीश म्हणून आता किती इंजेक्शनची शिक्षा देणार याचा अंदाज बांधत होता. “हा शाळेत कसा असतो?” “शाळेतून काही तक्रारी नाहीत हो डॉक्टर. शाळेत मात्र शांत बसतो. अगदी आता बसलाय तसाच. काही तक्रारी नाहीत.” माझ्यासमोर शांत बसलेल्या पण घरी चंचल असलेल्या मुलाला मी ‘बा इज्जत बरी’ केले आणि आईला मुलांच्या एकंदर एकाग्रतेवर थोडेसे समुपदेशन केले.


                                         काही मुलं अभ्यास म्हणले की टंगळमंगळ करतात, एका ठिकाणी स्थिर बसत नाहीत, काहीतरी कारण सांगतात आणि खेळायला जातात. पण या उलट टीव्हीवर जर क्रिकेटचा मॅच लागला असेल किंवा त्यांची एखादी आवडती सिरीयल असेल तर लगेच एकाग्र होतात. असं का? मुळात एकाग्रता म्हणजे काय? मुलांत एकाग्रता कमी असण्याची काय कारण आहेत? एकाग्रता का महत्वाची? एकाग्रता आणि स्मरणशक्ती यांचा काही संबंध आहे का? एखादं मूल साधारण किती वेळ एकाग्र राहू शकतं? आणि एकाग्रता कशी वाढवावी? हे अनेक प्रश्न पालकांच्या मनात सातत्याने घोंगावत असतात.


                                 एखादी व्यक्ती एखाद्या ठिकाणी बसून एखादं महत्त्वाचं काम संपूर्ण लक्ष देऊन, लक्ष विचलित न करता  किती वेळ करू शकते याला स्थूलमानाने एकाग्रता असं म्हणता येईल. मुलांचा मूळ स्वभावच हा चंचल असतो. ते एक ठिकाणी स्थिर राहणे अवघड आहे. एखाद्या गोष्टीत जर त्याला कमी स्वारस्य असेल तर तो लगेच दुसऱ्या गोष्टीकडे वळतो आणि ही गोष्ट करण्याकरता त्याला सक्ती केली की तो मुलगा कंटाळतो.उदा; एखाद्या मुलाला चित्रकला फार आवडते आणि त्याला चित्र काढायला सांगितले तर तो तासंतास चित्र काढत बसेल. पण एखाद्याला नाचायला आवडते आणि चित्र काढायला सांगितले तर दोन-चार मिनिटातच  कंटाळेल. याचा अर्थ असा की मुलांना ज्या गोष्टीत इंटरेस्ट आहे, स्वारस्य आहे तेथे तो एकाग्र होईल. अभ्यास आणि होमवर्कचं नेमकं तसंच आहे. जर त्यांना अभ्यासात आवड निर्माण झाली तर तो एकाग्रतेने अभ्यास करेल. आणि ही अभ्यासाची आवड निर्माण करण्याची जबाबदारी पालक आणि शिक्षकांची आहे.  अभ्यासाबद्दल आवड कशी निर्माण करावी हा एक स्वतंत्र लिखाणाचा विषय आहे.


                                  एखादं मूल एकाग्र होऊ शकत नाही हे ओळखता येईल का? ढोबळ मानाने याचा अंदाज करता येईल. कांही मुल एखादं पुस्तक उघडतील की लगेच टीव्ही लावतील की लगेच दुसऱ्या एखाद्या वस्तूची खेळायला लागतील बाहेर कोणी आलं की लगेच बाहेर खेळायला जातील ही मुलं कमालीची अव्यवस्थित असतात एक काम धड करत नाहीत कामात सतत धरसोड करतात अभ्यास होमवर्क लक्ष देऊन करत नाहीत साधारणतः जी मुलं कमालीची लहरी असतात अस्थिर असतात भावनिक असतात त्याबरोबर चिडखोर आणि आक्रमक असतात किंवा आणखी कांही वर्तन समस्या असतात अशा मुलात एकाग्रता असण्याची शक्यता कमी असते.

                                          मग प्रश्न असा निर्माण होतो की एखाद्या सर्वसाधारण मुलाला किती वेळ एकाग्र राहता येतं? आपण रक्तदाब मोजतो, ताप मोजतो, रक्तातली साखरेची पातळी मोजतो आणि ती आपल्याला तंतोतंत मोजता येते. पण मुलाची एकाग्रता मात्र तंतोतंत, अचूक मोजता येणे अवघड आहे. बालविकास तज्ञांनी केलेल्या संशोधनाप्रमाणे सर्वसाधारण मुल पंधराव्या वर्षापर्यंत त्याचे वय गुणिले दोन किंवा तीन एवढ्या मिनिटाकरीता एकाग्र होऊ शकते. उदा; एखाद्या मुलाचं वय तीन वर्ष असेल तर ते मूल सहा ते नऊ मिनिटापर्यंत, एखाद्या मुलाचं वय जर १० असेल तर ते मुल २० ते ३० मिनिटापर्यंत एकाग्र राहण्याची शक्यता असते. हा वेळ देखील अनेक घटकांवर अवलंबून आहे. पण हे समीकरण साधारणतः किशोरवयीन वयापर्यंत लागू होते. त्यानंतर प्रौढ व्यक्तीमध्ये एकाग्र होण्याचा वेळ हा जास्तीत जास्त ४० ते  ४५ मिनिटांपर्यंतच असतो.


                                               मुलांची एकाग्रता कमी असण्याच्या कारणांचा जेव्हा शोध घेतला तेव्हा असे लक्षात आले की याला फक्त एकच घटक कारणीभूत नसतो तर अनेक घटक एकाच वेळेस कारणीभूत असू शकतात. त्यात सगळ्यात महत्त्वाचं म्हणजे की त्याला एखादं काम आवडत नसेल किंवा अवघड वाटत असेल तर त्या कामाकरता मूल स्वतःच मन एकाग्र करू शकत नाही. त्याचबरोबरच त्याचे लक्ष विचलित करणाऱ्या गोष्टी उदा; आसपास असणारा टीव्ही, मोबाइल,खूप गर्दी गोंधळ, घरातील अशांत वातावरण, पालकांचे वादविवाद या सर्वांचा परिणाम बालकावर आणि त्यांच्या एकाग्रतेवर निश्चितच होऊ शकतो. जर मुलांना चांगल्या कामाकरीता प्रेरणा किंवा प्रोत्साहन मिळाले नाही,  कुटुंबात एखादी दुःखदायक घटना घडली असेल तर मुलांना त्यांच्या कामावर लक्ष केंद्रित करणे अवघड जाते.

                                        बरेचदा मुलांमधील त्वरित लक्षात न येणारे पण कांही महत्वाचे आजार उदा: अध्ययन अक्षमता ( लर्निंग डिसेबिलिटी), ऑटीझम (स्वमग्नता) अतिचंचलता (ए डी एच डी) हे किंवा तत्सम आजार एकाग्रतेवर गंभीर परिणाम करतात

                                         मुलांच्या एकाग्रतेचा आणि आणखी कांही गोष्टींचा खूप जवळचा संबंध आहे त्या म्हणजे मुलांची झोप, आहार आणि  शारीरिक व्यायाम. वयोमानाप्रमाणे योग्य तितका वेळ झोप झाली नसेल आणि मुलांना योग्य तितका व योग्य तो आहार नसेल तर त्याचा परिणाम मुलांच्या एकाग्रतेवर निश्चितपणे होतो.


                                                   मुलांची एकाग्रता वाढविता येते का? निश्चितच ! मुलांना थोडासा वेळ दिला आणि तुम्ही चिकाटी ठेवली तर कुठल्याही मुलाची एकाग्रता वाढविता येते. पण त्याकरता सर्वात आधी आपल्या बाळाला ऑटिझम, एडीएचडी, अध्ययन अक्षमता या प्रकारचे आजार तर नाहीत ना याची खात्री योग्य त्या डॉक्टरकडून करून घ्या. मुलांच्या आसपास मुलांचे लक्ष विचलित करणारे वातावरण उदा: जवळच टीव्ही- मोबाईल असणे, इलेक्ट्रॉनिक खेळाचे सामान असणे, आसपास अनेक लोकांची वर्दळ असणे, गोंधळ असणे, कुणीतील जोरजोरात गप्पा मारणे, सातत्याने कुठलातरी आवाज येणे, अभ्यास करताना  खिडकीतून किंवा दरवाजातून सातत्याने बाहेरच्या हालचाली दिसणे, हे टाळा. वर सांगितल्याप्रमाणे बाळाची योग्य झोप,  बाळाला सकस चौरस आहार,  जंक फूड प्रकर्षाने टाळणे याची काळजी घ्या.

                                               बाळाची दिनचर्या, (उदा. उठण्याची,  झोपण्याची, शाळेची, अभ्यासाची, खेळाची वेळ)  याचे निश्चित वेळापत्रक असेल तर एकाग्रता वाढण्याकरता याची मदत होईल. याबरोबरच त्याची अभ्यासाची जागा सतत बदलू नये. 

                                             मुलांना एकदम मोठी कामे दिली तर मुलांच्या मनात भीती निर्माण होते आणि त्यांचा आत्मविश्वास कमी होतो.  त्यामुळे मोठ्या कामाची छोट्या छोट्या कामात विभागणी करा. याप्रमाणेच मुलांना खूप मोठे ध्येय देण्यापेक्षा छोटी छोटी ध्येय द्या. ते त्यास पूर्ण करता येतील. उदा: शाळेत दिलेले गृहकाम असेल, घरातील छोटी-मोठी कामे असतील तर ते वेळेत विभागा. प्रत्येक ध्येय साध्य करताना किंवा प्रत्येक काम करताना त्याला काळ वेळेची मर्यादा दाखवून द्या आणि छोटी ध्येय पूर्ण केली की त्यांना बक्षीस /शाबासकी द्या जेणेकरून त्यांना प्रोत्साहन मिळेल आणि पुढील कामात त्यांना अधिक स्वारस्य निर्माण होईल. एखादे काम करताना त्याची एकाग्रता ढळणार नाही याकरता त्या कामाच्या दरम्यान त्याला अधून मधून विश्रांती जरूर द्या.  मेंदूला विश्रांती मिळाल्यामुळे मूल अधिक ताजेतवाने होईल

                               ज्याप्रमाणे मुलांना आहार झोप, विश्रांतीची गरज असते त्याप्रमाणे मुलांना शारीरिक खेळाची आणि शारीरिक व्यायामाची सवय आवश्यक आहे. सर्वांगीण विकासाकरता (त्यात मानसिक विकासही आला).  त्याला मैदानी खेळ खेळू देत. यामुळे त्याच्या मेंदूत आणि शरीरात अनेक रसायनांचा स्त्राव होऊन मुल अधिक आनंदी होईल. त्यामुळे त्याचा मानसिक ताण कमी होईल आणि अभ्यास किंवा इतर कामात त्याची एकाग्रता निश्चित वाढेल, स्मरणशक्तीही वाढेल.

                              योगासने व ध्यानधारणा यांचा आणि एकाग्रतेचा निश्चित संबंध आहे. तीन वर्षापासूनच मुलांना त्यांच्या वयोमानाप्रमाणे छोटी छोटी योगासने योग्य त्या तज्ञ व्यक्तीच्या देखरेखी खाली शिकवा. ध्यानधारणा मात्र बारा वर्षानंतरच सुरु करावी


                                                 लक्ष केंद्रित करण्याकरता त्यांचे लक्ष गुंतविणारे किंवा मेंदूला चालना देणारे जिथे एकाग्रता लागते असे खेळ शिकवा. आणि त्याच्याबरोबर तुम्ही ते खेळ खेळा उदा: शब्दकोडे सोडवणे, सुडोकू, प्रश्नमंजुषा, दोन चित्रातील फरक ओळखणे, वस्तूंचा स्मरणशक्तीप्रमाणे क्रम ठरवणे,  एखाद्या परिच्छेदातील विशिष्ट अक्षर मोजणे वगैरे. या सर्वांचा सविस्तर उहापोह करणे अवघड आहे. 

                                       असे म्हणतात कुठलेही कौशल्य आत्मसात करायला थोडा वेळ आणि थोडी चिकाटी निश्चितच लागते.  त्याचप्रमाणे मुलांची एकाग्रता वाढवण्याकरता सातत्याने प्रयत्न करत रहा, चिकाटी सोडू नका.  तुमच्या मुलाला नक्की कुठल्या तंत्राने आणि कुठल्या मंत्राने यश मिळेल हे सांगणे अवघड असले तरी त्याचे निरीक्षण करा आणि योग्य ती पद्धत निवडा. मुलाचा खेळाचा वेळ आणि एकाग्रतेचे खेळ यात कुठेतरी कळत नकळत मेळ घाला. मला पूर्ण खात्री आहे प्रयत्नांती  मुलाची एकाग्रता वाढविण्यास तुम्हाला निश्चितच यश मिळेल.