🔴 वैद्यकीय क्षेत्रातील अनिश्चितता🔴

-डॉ. चंद्रशेखर दाभाडकर, बाल रोग तज्ज्ञ, महाड

मेडिकल कॉलेजमध्ये असताना एका प्रोफेसरांनी उच्चारलेले एक सुंदर वाक्य मला प्रॅक्टिस करताना नेहमी आठवते आणि त्याची प्रचिती मला वारंवार येते. ते म्हणाले होते ‘In medical field many times uncertainty is the only certainty. याचा अर्थ असा की वैद्यकीय क्षेत्रात बरेचदा अनिश्चितता हीच निश्चितता असते.

मी माझा खाजगी वैद्यकीय व्यवसाय सुरू करण्यापूर्वी मी एका वैद्यकीय महाविद्यालयात प्राध्यापक म्हणून कार्यरत होतो. एक पेशंट डिलिव्हरीला आली. ती पेशंट व्हीआयपी होती. त्या पेशंटचे सीझेरियन सेक्शनने (सिझर) बाळंतपण झाले. बाळ बाळंतीण सुखरूप. आणि अचानक एक दोन दिवसानंतर आईला दम लागायला सुरुवात झाली, त्यानंतर तिचं ब्लडप्रेशर कमी झालं, श्वास हळूहळू मंद झाला. पेशंट व्हीआयपी असल्यामुळे त्या मेडिकल कॉलेजमधील संबंधित प्रोफेसरपासून सगळा स्टाफ उपचारासाठी उपस्थित होता. अत्यंत अद्यायावत यंत्रणाही होती. पण कुणीही त्या बाईचे प्राण वाचू शकले नाहीत. शवविच्छेदनानंतर जे कारण बाहेर आले त्यामुळे सर्व उलगडा झाला. प्रख्यात अभिनेत्री स्मिता पाटील यांचं काय झालं? कारणे थोडीफार वेगळी. पण बाळंतपणादरम्यान अचानक आणि अनपेक्षित मृत्यू. प्रख्यात आणि अत्यंत आधुनिक अशा रुग्णालयात.

काही महिन्यांपूर्वी वर्तमानपत्रात आलेली अशीच ही एक बातमी. काही नामवंत हृदयरोगतज्ञांची अद्ययावत रुग्णालयात कॉन्फरन्स चालू होती आणि एका डॉक्टरांना हृदयविकाराचा तीव्र झटका आला. सर्व तज्ञ डॉक्टर, अत्याधुनिक औषधे आणि उपकरणे त्या डॉक्टरांचे प्राण वाचवू शकले नाहीत आणि काही क्षणात त्यांचा मृत्यू झाला.

मी माझी खाजगी वैद्यकीय प्रॅक्टीस सुरू केल्यानंतर मला माझ्या गावातही असाच एक विचित्र अनुभव आला. माझ्याकडे साधारणतः एक दीड वर्षाचे बाळ अत्यंत गंभीर स्वरूपात आणले होते. त्याला न्युमोनिया झाला होता, दम लागला होता. त्याला माझ्याकडे आणायचं का आणखी दुसऱ्या हॉस्पिटलमध्ये न्यायचं याकरता त्या घरात बरीचशी चर्चा झाली होती, मतभेद झाले होते (सासर – माहेर). शेवटी त्यांनी ते बाळ खूप आशेने माझ्याकडे आणलं. माझ्यावर जास्त जबाबदारी आणि तेवढेच टेन्शन होते. जवळ जवळ दोन आठवडे मी त्या बाळाला उपचार देत होतो. ते बाळ हळूहळू धोक्याच्या बाहेर आले, पूर्ण बरे झाले आणि त्यानंतर थोडेसे ऑब्झर्वेशन करून त्या बाळाला घरी सोडण्याचा मी निर्णय घेतला. त्यांना डिस्चार्ज कार्डही दिले. त्यांनी माझे सर्व बीलही आनंदाने दिले. एवढेच नाही तर पेढेही वाटले. आणि ते बाळ सुखरूप घरी चाललंय याचा मला बीलापेक्षा जास्त आनंद झाला होता. मी माझ्या ओपीडीत रुग्ण तपासण्याकरीता आलो. थोड्याच वेळात सिस्टरांचा फोन आला आणि त्यांनी सांगितलं की त्या बाळाचा श्वास अचानक बंद पडला आहे आणि तुम्ही ताबडतोब या. मी तिथे गेलो. त्याचा श्वास सुरू करण्याकरता त्यावेळेस जी काही यंत्रणा उपलब्ध होती त्या मदतीने मी पूर्ण प्रयत्न केले. अर्ध्या ते एक तासात दुर्दैवाने बाळाचा मृत्यू झाला. माझ्या सुदैवाने मला त्याच्या मृत्युचे कारण लगेच कळले. बाळ बरे झाले या आनंदात त्या बाळाला पोळी कुस्करून त्यांनी बळजबरीने भरवली आणि ती पोळी त्याच्या घशात अडकली आणि घशात अडकल्यामुळे गुदमरून त्याचा मृत्यू झाला. सुदैवाने नातेवाईक समजूतदार होते. त्यांची चूक त्यांना कळाली होती. माझी क्षमा मागितल्यानंतर ते बाळाला घेऊन गेले. मी मात्र कित्येक दिवस त्या बाळाचा विचार करून अस्वस्थ होत होतो.

दवाखान्यात आणलेल्या अनेक गंभीर रुग्णांपैकी बहुतांशी रुग्ण औषधोपचारांना प्रतिसाद देऊन हळूहळू बरे होतात पण काही रुग्ण जे फारसे गंभीर नसतात ते अचानकच गंभीर होतात, मोठ्या रुग्णालयात ट्रान्स्फर होतात आणि मृत्यूला कवटाळतात असाही अनेक डॉक्टरांचा अनुभव आहे.

माझ्याकडे एकदा सारख्याच वयाची दोन बाळं आणली होती. दोघांनाही न्युमोनिया सारखा गंभीर आजार झाला होता. दोघांनाही साधारण सारखी ट्रीटमेंट चालू होती. पण त्यातलं एक बाळ उपचाराला चांगला प्रतिसाद देत होतं. पण एक बाळ मात्र दिवसागणिक जास्त गंभीर होत होतं. जे बाळ बरं होत होतं त्याचे नातेवाईक मला भेटले. त्यांची बाहेर बरीच खलबते झाली होती. चार मुलींनंतर झालेली ही पाचवी मुलगी. आम्हाला या बाळाला घरी घेऊन जायचं हा त्यांचा निर्णय. बाळ सुधारते आहे, एक दोन दिवस थांबा हा माझा सल्ला. पण माझ्या सल्ल्याविरुद्ध आणि सही करून ते बाळ घरी घेऊन गेले. दुसरं बाळ, लग्नानंतर अनेक दिवसांनी झालेलं, जास्तच गंभीर होत गेलं. त्या बाळाला मी मुंबईला मोठ्या रुग्णालयात पाठवलं. अत्यंत अद्ययावत मशीनरी, अनेक तज्ज्ञ डॉक्टर्स असूनही, जवळजवळ तीन आठवडे उपचार करूनही, सर्व तपासण्या करूनही ते बाळ तिथेही गंभीर होत गेलं आणि ते काही दिवसानंतर दगावलं. बरेचदा या गोष्टींचे नेमकं कारण काय हे कळणं अवघड जातं आणि डॉक्टर्स हतबल होत जातात.

वैद्यक क्षेत्रातली सर्वांनी लक्षात घेण्यासारखी आणखी एक महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे येथे दोन आणि दोन चार होतीलच असे नाही. याचं कारण असं की दोन सारख्याच आजाराचे रुग्ण त्याच उपचार पद्धतीला स्टॅंडर्ड प्रोटोकोल वापरूनही सारखाच प्रतिसाद देतील याची काहीही शाश्वती नसते. तरी देखील स्टॅंडर्ड प्रोटोकॉल प्रमाणे त्यांचे उपचार सुरू केले जातात आणि त्यानंतर रुग्णाच्या प्रतिसादानुसार यात अनेकदा बदल करावे लागतात. मधुमेही रुग्णांना किंवा रक्तदाब असणाऱ्या सगळ्यांना एकाच प्रकारची औषधे चालतील हे सांगणे अवघड असते. व्यक्ती तितक्या प्रकृती या उक्तीप्रमाणे रुग्णाची एकंदर प्रकृती, शरीर रचना, त्याचे वजन, त्या बरोबर इतर आजार या अनेक गोष्टीवर ही उपचार पद्धती ठरते. बऱ्याचशा संसर्गजन्य आजारात हे तंतोतंत लागू पडते. याचे कारण असे की एखाद्याला एक अँटिबायोटिक (प्रतिजैवक) चालत असेल तर दुसऱ्याला ते चालेलच याचीही काही शाश्वती नसते. याचीही कारणे अनेक.

ग्रामीण भागात जीवाचे रान करून उपचार करणाऱ्या डॉक्टरांच्या व्यथा तर आणखी वेगळ्या. निदान करण्याकरिता आणि नंतर उपचार करण्याकरिता लागणारी अत्याधुनिक यंत्रणा ग्रामीण भागात उपलब्ध करणे अनेक कारणांमुळे अवघड आणि केली तर त्याचे प्रतिबिंब बिलात पडणार, हे आणखी अवघड. तरीदेखील कांही डॉक्टर्स यातील कांही उपकरणे उपलब्ध करतात आणि अतिगंभीर रुग्णांना उपचार देण्याचा, त्यांचे जीव वाचविण्याचा प्रयत्न करतात. पण यात अपयश आले तर ‘चुकीचे उपचार ‘ म्हणून डॉक्टरांच्या जीवावर बेतते.

यात आणखी एक महत्त्वाची गोष्ट लक्षात ठेवण्यासारखी आहे ती म्हणजे दररोज बदलत जाणारी उपचार पद्धती. कालची उपचार पद्धती आज चालेलच याची काहीही शाश्वती नसते. मलेरिया या आजाराला कालची क्लोरोक्वीन आज चालेलच असे नाही. कारणे अनेक. त्यामुळे डॉक्टरांना सातत्याने अभ्यास करणे, वाचन करणे, कॉन्फरन्सला उपस्थिती लावणे आणि आपले ज्ञान अद्ययावत ठेवणे हे खूपच आवश्यक असते.

वैद्यकीय शास्त्र हे शंभर टक्के अचूक असते हा एक गैरसमज. अनेक रुग्णांनी आणि त्यांच्या नातेवाईकांनी आपल्या डोक्यातून हे काढून टाकायला पाहिजे. याचे कारण असे की वैद्यकीय क्षेत्रातील कुठलीच शाखा, आयुर्वेदिक, होमिओपॅथी, युनानी कुठलीच शाखा ही शंभर टक्के अचूक असू शकते असे नाही. आणि याला ऍलोपॅथीही अपवाद नाही.

शहरातील ऐशोआरामाचे जीवन सोडून कांही डॉक्टर्स ग्रामीण भागात येतात, आधुनिक उपचार पद्धतीच्या सोयी सुविधा देण्याचा प्रयत्न करतात, रुग्णाचा जीव वाचविण्याकरिता अखेरपर्यंत प्रयत्न करतात. ह्या आणि वरील लेखातील काही गोष्टी जरी लक्षात घेतल्या तरी मला असे वाटते की आज जी वैद्यकीय क्षेत्राबद्दल टोकाची टीका केली जाते, प्रसंगी डॉक्टरांना दमदाटी केली जाते, आरोग्य कर्मचाऱ्यांना मारहाण केली जाते, हॉस्पिटलची मोडतोड/ जाळपोळ केली जाते या घटना बऱ्याचशा प्रमाणात टाळता येतील.

याची दुसरीही बाजू आहे त्या बद्दल पुढील लेखात, कधीतरी.